ΧΟΝΤΡΟ ΒΟΥΝΟ – ΑΖΩΗΡΙ – ΒΙΓΛΕΣ

Το δυτικό τμήμα της χερσονήσου Πύργος, ιδιοκτησίας Μιχάλη Πιλάτου ( Εικ.1 ), αμέσως προς Δυσμάς της αρχαϊκής ερωτικής επιγραφής ( Εικ.2 ), η χερσόνησος εμφανίζει πυκνότερη βλάστηση, αλλά όσο ανηφορίζει κανείς προς την κορυφή το τοπίο γίνεται ορεινό και βραχώδες, η νότια και η βόρεια πλαγιά έντονα κατωφερείς και οι ακτές αφιλόξενες και απρόσιτες από θαλάσσης. Η δυτικότερη απόληξη της χερσονήσου διαφοροποιείται εμφανώς από την υπόλοιπη περιοχή, είναι βραχώδης και χωρίς βλάστηση, ως αποτέλεσμα της αποψίλωσης που επιφέρουν οι δεινοί βόρειοι–βορειοδυτικοί άνεμοι, δίνοντας την εντύπωση ενός απόκοσμου μέρους, εκτεθειμένου σε όλους τους φυσικούς κινδύνους, το οποίο δύσκολα προϊδεάζει για την ύπαρξη ανθρώπινης δραστηριότητας.

Η ευρεία αυτή περιοχή το 2021 ερευνήθηκε προκαταρκτικά, αποδίδοντας λίγους αναλημματικούς τοίχους (τετράγωνα Ζ11-Ζ12, Η15) και, σε μέσο υψόμετρο π. 70μ ζεύγος περιβόλων (τετράγωνα Η-Θ/15-16) ( Εικ.3 ) με πλησιόχωρη εγκατάσταση φυλακείου-βίγλας (τετράγωνα Θ15-Ι15) στο ψηλότερο σημείο της βραχώδους χέρσου, που ονομάζεται Χοντρό Βουνό ( Εικ.4 ). Το φυλακείο, διαστάσεων π. 10μ. Χ 5μ. εν μέρει λατομευμένο στον συμπαγή βράχο και εν μέρει κτισμένο από μεγάλους βραχόλιθους, εποπτεύει τα νότια πρανή της χερσονήσου, τον δίαυλο της Μπούκας σε όλο το μήκος του και ολόκληρη σχεδόν τη βόρεια ακτογραμμή του νησιού με τη Χώρα. Στη στρατηγικά διαμορφωμένη βίγλα καταλήγει, από τα Ανατολικά, καλής κατασκευής, λαξευμένος στον βράχο και σε σημεία βαθμιδωτός ελικοειδής δρόμος μήκους π. 30μ και πλάτους π. 2μ., που προφανώς ανήκει σε δίκτυο προσβάσεων από τη νότια ακτή ( Εικ.5 ). Όπως και σε όλη τη χερσόνησο, τα κινητά επιφανειακά ευρήματα είναι ελάχιστα, και όση κεραμική υπήρξε διαγνωστική χρονολογείται κυρίως στους ιστορικούς χρόνους.

 Η  χωρική κατανομή και συλλειτουργική σχέση των περιβόλων, του φυλακείου και του δρόμου τεκμηριώνουν τη στρατηγική σημασία της χερσονήσου για τον έλεγχο του κόλπου και της ζωτικής περιοχής του άστεως στο βάθος, έως την Αμοργό στα ανοιχτά, ενώ εντυπωσιακή είναι η πλήρης οπτική επαφή της βίγλας με το όμοιο φυλακείο που εντοπίστηκε σε χαμηλό βραχώδες ύψωμα επάνω από τον οικισμό Μέσα Βαθύ, στις υπώρειες των Μαρμάρων ( Εικ.6 ).

Παρότι προκαταρκτικά μόνο μελετημένα έως σήμερα, τα ζεύγη των αρχαίων πύργων στο Ελληνικό και στο Αζωήρι ( Εικ.7 ), και των φυλακείων στο Χοντρό Βουνό και το Μέσα Βαθύ, που διατάσσονται χιαστί στη χερσόνησο και τις ακτές του κόλπου, είναι σαφές ότι οι εν λόγω κατασκευές εποπτείας και άμυνας που διέθετε το Βαθύ συγκροτούν ένα σοφά σχεδιασμένο δίκτυο ελέγχου και προστασίας της στρατηγικά σημαίνουσας περιοχής. Επιπλέον, η διασπορά αυτών των μονάδων εποπτείας σε μια ευρεία περιοχή δικαιολογεί απολύτως τον μεγάλο αριθμό (διαχρονικών) εγκαταστάσεων που ανέδειξαν τα ευρήματα της επιφανειακής έρευνας, κατατείνοντας στο συμπέρασμα ότι το Βαθύ φιλοξένησε ένα πολυ-πυρηνικό μοντέλο διάσπαρτων μικρών αγροτικών κωμών, των οποίων όμως η ευημερία συνδεόταν με την υπεράσπιση ζωτικών συμφερόντων για το νησί και την πολιτική-κοινωνική του συνοχή.